Konserwacja unikatowych ksiąg i rękopisów ze zbiorów Archiwum i Biblioteki
Krakowskiej Kapituły Katedralnej na Wawelu

W 2017 r. w ramach finansowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego programów z zakresu dziedzictwa kulturowego, zrealizowaliśmy zadanie pt. „Konserwacja unikatowych ksiąg i rękopisów ze zbiorów Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej na Waweluˮ. Tegoroczny projekt był kontynuacją projektów zrealizowanych w ramach programów MKiDN w latach 2011–2016. Pełnej konserwacji poddano cztery obiekty pochodzące ze zbiorów Archiwum i Biblioteki Krakowskiej Kapituły Katedralnej:
- dwie średniowieczne pergaminowe księgi rękopiśmienne (Ms 45, Ms 143)
- jeden starodruk (postinkunabuł) (RARA - III 2657)
- jeden rękopis muzyczny (Kk.I.14)
Wszystkie zakonserwowane w tym roku archiwalia to bezcenne zabytki piśmiennictwa. Ich znaczenie podkreśla związek z katedrą krakowską – wszystkie były świadkami liturgii i uroczystości odbywających się w tej świątyni.
Konserwacja pozwoliła na powstrzymanie degradacji obiektów, umożliwi ich digitalizację oraz czasową prezentację na ekspozycji w Muzeum Katedralnym na Wawelu. Poszczególne obiekty będą wymiennie wystawione w w/w Muzeum przez cały grudzień 2017 r.

Homiliarz: „Homiliae et Lectionesˮ - AKKK, Ms 143 - koniec XI w. - kodeks pergaminowy

To najstarszy z zakonserwowanych w tym roku rękopisów. Od ponad 900 lat jest nieprzerwanie związany z katedrą wawelską. Został wymieniony w pierwszym spisie kodeksów rękopiśmiennych Kapituły krakowskiej z 1110 r. (spośród ponad 50 znajdujących się wtedy w skarbcu katedralnym do dziś zachowało się zaledwie kilka manuskryptów ujętych w tym inwentarzu). Ms 143 jest klasycznym homiliarzem. Zawiera 56 „lekcji” (homilii), m.in. św. Augustyna, Hieronima, Leona I, Grzegorza Wielkiego, Orygenesa, Bedy Czcigodnego. Homilie uzupełniają trzy zestawy czytań (lectiones) na Oficjum Bożego Narodzenia, Epifanii i Triduum Sacrum. Na ostatnich kartach zapisana została notacja muzyczna typowa dla kręgu opactwa w Sankt Gallen (to jeden z najstarszych przykładów takiej notacji w polskich zbiorach). Został spisany jedną ręką, minuskułą romańską. Zawiera dwie sceny figuralne: Prorok Jeremiasz płaczący nad Jerozolimą (k. 197v) i Zwiastowanie (k. 23v), z przedstawieniami Archanioła Gabriela i Marii.

Graduał: „Graduale de tempore et de sanctis” - AKKK, Ms 45 - I ćw. XV w. (przed 1423 r.) - kodeks pergaminowy

Ms 45 to największy z rękopisów zakonserwowanych w ramach tegorocznego projektu. Od początku był użytkowany w katedrze krakowskiej, o czym świadczą uzupełnienia i korekty, a także zamieszczone w nim teksty dotyczące jej patronów. Księga zawiera nuty do pieśni wykonywanych podczas mszy w katedrze przez cały rok. Kodeks został spisany przez jednego kopistę teksturą gotycką. Notacja muzyczna gotycka sporządzona została na czterolinii. Zdobiona jest inicjałami kaligraficznymi lawowanymi zielenią, żółcienią i czerwienią z motywami liści i groteskowymi głowami mężczyzn. Miniatury wykonał Mistrz Biblii Hutterów.

Brewiarz: „Liber horarum Canonicarum secundum vera rubricam siue notulum ecclesiae Cracoviensis”, Wenecja (?)1507, Kraków 1508; druk „Officium immaculatae conceptionis virginis Mariae”, Kraków 1509 - AKKK, RARA III- 2657 - postinkunabuł

Równie cenny jest najstarszy zachowany druk powstały w krakowskiej oficynie Jana Hallera, pochodzący z 1508 r. postinkunabuł, „Liber horarum Canonicarum…”, w 2017 r. został poddany konserwacji w ramach niniejszego projektu. Podobnie jak wcześniejsze kodeksy rękopiśmienne, ta księga także była użytkowana podczas liturgii w katedrze wawelskiej. Brewiarz został wydrukowany w krakowskiej oficynie Jana Hallera, na zamówienie bp. Jana Konarskiego. Przygotowano go w celu wyeliminowania błędów w oznaczaniu godzin kanonicznych w używanych dotąd brewiarzach, co wyjaśnia wydrukowany na początku list pasterski bp. Jana Konarskiego, zarazem nakazujący zakup księgi. Należy do druków, które zapoczątkowały odnowę liturgiczną diecezji krakowskiej. Brewiarz w formacie folio składa się z 2 części, różniących się od siebie wielkością czcionki, co świadczy o ich prawdopodobnym wydaniu w różnych drukarniach. Pierwsza część, zawierająca dominiki i księgi Starego Testamentu, kończy się krótszym kolofonem z datą druku 14 sierpnia 1507 r. Część druga, obejmująca psalmy, hymny i modlitwy do poszczególnych świętych, kończy się kolofonem z miejscem i datą wydania dzieła w Krakowie, w oficynie Jana Hallera 29 stycznia 1508 r. Do użytkowanego w katedrze egzemplarza z Archiwum Kapitulnego na Wawelu, dołączono unikatowy druk „Officium immaculatae conceptionis virginis Mariae”, wydany w Krakowie w oficynie Jana Hallera w 1509 r. Był on zamieszczany tylko w niektórych wydaniach Liber horarum, jako wczesny świadek historii dogmatu o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny oraz wyraz osobistego nabożeństwa bp. Konarskiego, który święto Niepokalanego Poczęcia wprowadził w całej diecezji na synodzie w 1510 r. W postinkunabule wawelskim, wzorem inkunabułów, obok układu i czcionki naśladującej rękopis, niektóre karty wzbogacono iluminowanymi inicjałami oraz floraturą na marginesach.

Zapis nutowy: Grzegorz Gerwazy Gorczycki, „Regina caeli laetare…..” - AKKK, Kk.I.14 - rękopis 1694-1698 r.

Obok średniowiecznych kodeksów rękopiśmiennych, bogatej biblioteki starodruków, w Archiwum Kapitulnym na Wawelu znajduje się wspaniała kolekcja muzykaliów. To rękopiśmienne i drukowane zapisy nutowe, także wykorzystywane przez wieki podczas liturgii w katedrze. W tym zbiorze osobne, zupełnie wyjątkowe miejsce zajmują archiwalia związane z kapelmistrzami katedry wawelskiej. Wśród nich był najwybitniejszy twórca muzyki polskiego baroku Grzegorz Gerwazy Gorzczycki (ok. 1665-1734). Kompozytor, wikariusz katedry na Wawelu, penitencjarz (spowiednik) katedralny, od 10 stycznia 1698 r. kapelmistrz katedry z tytułem „Magister capellae musices Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis”. Funkcję tę pełnił aż do śmierci. Utwory skomponowane właśnie przez G.G. Gorczyckiego były przedmiotem tegorocznego projektu. Rękopis muzyczny zachowany w dwóch poszytach to zapis nutowy utworów G. G. Gorczyckiego. Zawiera kompozycje: Regina caeli laetare, Dignare me laudare te, Tota pulchra es Maria, Alleluia Prophetae sancti, Laetare Jerusalem. Służył kapeli do wykonywania śpiewów liturgicznych w krakowskiej katedrze.


Konserwację przeprowadziła Ewa Pietrzak.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego